Charles Dickens, yapıtlarında dönemin Lond-ra’sının sosyokültürel dokusuyla beraber, yaşadığı toplumun bütün çelişkilerini de oldukça zengin bir gerçeklikle resmeder. Nitekim sanayi devriminin ortaya çıkışından sonra, yalnızca iktisadi değil toplumsal dönüşümü de beraberinde getirdiğini görürüz. Dickens, sanayileşme ile beraber değişen toplumu ve bunun yanında hayatın merkezine oturan finansal meselelerin insan yaşamı üzerindeki etkisini, eserlerinde bir arka plan olarak hissettirir. Sanayi toplumunun sancılarının kendini en belirgin hissettirdiği eseri Antikacı Dükkânı olmakla beraber, David Copperfield, Kasvetli Ev, Martin Chuzzlewit ve Oliwer Twist, buna örnek verilebilecek olgunluk dönemi eserleridir. Büyük Umutlar’ı da bir tür sanayi toplumuna geçiş romanı olarak değerlendirmek yanlış olmaz herhalde. Romanın akışı, yani yolculuk hikâyesi de taşradan (zanaatkârlıktan) siteye (fabrikaya) doğrudur zaten.
Öksüz ve yetim Pip (Philip Pirrip), ablası (Bayan Gargery) ve ablasının eşi Joe Gargery (Demirci Joe) tarafından yetiştirilir. Pip, boş vakitlerinde, evlerinin yakınındaki ormanlık alanda gezintiye çıkar, anne babasının mezarlarını ziyarete gider. Bir gün eve dönüşte korulukta iri yarı bir firari ile karşılaşır. “Sen şimdi yarın sabah erkenden bana bir eğe ile biraz kumanya getireceksin…” der, adam. Korkuyla adamın kendisinden istediklerini yerine getirmek için yanından ayrılır Pip. Böyle başlar roman.
Güçlü bir dönem yapıtı
Romanın taşıdığı parçalı anlamlar zinciri bir araya getirilince, oldukça güçlü bir dönem yapıtıyla karşılaşırız. Bir avukat, bir gün Pip’in çalıştığı demirci atölyesine gelir; ona yıllık yüklüce bir paranın hesabına yatırılacağını, bu nedenle de Londra’ya gitmesini ve bir centilmen olmasını ister. Bu paranın kim tarafından verildiğini bilmez Pip. Ne ki avukat, bu konuda kendisine soru sormamasını ister. Tam da bu noktada, yasal açıdan avukatın aldığı rol, Pip ile olası yeni gerçekliği arasındaki bir perdedir adeta. Yazar, bu küçük ayrıntıyla, yaşanan çağın ideolojik durumu hakkında bize bir fikir verir. Foucault, sanayi toplumunun ortaya çıkardığı burjuvaziyi, monarşi ile beraber aristokrasiye karşı savaşımını; “Hukuk her şeyin üstündedir” düşüncesi ile verdiğini söyler. Dickens ise “hukukun üstünlüğü” meselesini, bir tür metafor aracılığıyla iletir okuyucuya.
Dickens, gerçek yaşamında, babasının haksız yere yaşadığı bir cezaevi sürecine tanık olur ve yaşamı boyunca bunu üzerinden atamaz. Yasaların nasıl işlediği, kimler için konulduğu konusunda, yaşayan biri olarak yeterli deneyime sahip olur sonrasında. Nitekim olgunluk dönemi yapıtlarının hepsinde mahkeme salonları ile okuru mutlak suretle bir araya getirir.
Romanda, Pip’in kendine ve değerlerine yabancılaşması oldukça etkili şekilde işlenir. Londra’da bir centilmen olmasına rağmen, zamanla Joe’nin kendisini ziyaret etmesinden garip bir rahatsızlık duyar. Centilmendir ve geldiği sınıfın yabancısıdır artık. Öyle ki avukatının (yani düpedüz hukukun) bile gücü bunu onarmaya yetmez. Aidiyet duygusunu, taşralılığa ait masumiyetini, paranın ayartıcılığına teslim etmiştir Pip. Bu ayartılmış ruh, şeytana ruhunu telim eden Faust’tan başkası değildir. Nitekim Pip, parasının kaynağını anlayınca, huzursuzluğu başlar. Neyin karşılığında bu parayı aldığını bilmek bir tarafa, hayata bakışının parasal bir olgu üzerinden oluşu, yeterince yıkıcı bir etkiye sahip olmaya başlar onda.
Değişen dünyada, yaşam her neyse, bir öncesinin olmadığıdır; başlangıcı yalnızca kendisidir çünkü burjuvazinin. Pip’in sahip olduğu paranın nereden geldiğini bilmeden, yaşamının nasıl olacağı konusundaki belirsizliği, yazarın eleştirel tavrına dönüşür. Olan yalnızca bu değildir tabii ki; yazar bütün bunları eleştiri konusu yaparken, aslında çağın yarattığı insan tipolojisini sorguluyordur. Büyük Umutlar böylece, çağın kötücül karakterinden doğan ve küçük umutlara sahip insan tipolojisinin anlatısına dönüşür en sonunda!
